Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz.ayeti(İNSÂN suresi 30. ayet)
وَمَا تَشَاؤُنَ اِلَّا اَنْ يَشَاءَ اللّٰهُ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٖيمًا حَكٖيمًا
Allah’ın dilemesi olmadıkça siz dileyemezsiniz. Şüphesiz Allah hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir. “Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz.” (İnsan, 30, Tekvir, 29) ayeti, kulun, kendi seçimiyle işlediği fiilin faili olmadığına, kulun bu tür fiillere güç yetirmediğine, kulun irade sahibi olmayışına delalet etmez. Bilakis, Allah dilemedikçe, insanın dileyemeyeceğine delalet eder. Bu ayet, iki grubun yaklaşımını çürütmektedir:
Cehmiyeci Cebriye.... Kaderiyeci Mutezile...
Çünkü yüce Allah:
“Sizden doğru yolda gitmek isteyenler için...” buyuruyor. Bu ayet gösteriyor ki, kulun dilemesi, Allah’ın dilemesine bağlıdır. Önceki ayet Cebriyeye cevap niteliğindeyken, bu ikinci ayet, Kaderiyeye cevap niteliğindedir. Çünkü bu Kaderiyeciler diyorlar ki:
Kul, Allah’ın dilemediğini diler....
Nitekim, Allah, kulun dilemediğini diler, demişlerdir.
Eğer bunlar, temel düşüncelerine dayalı olarak: Burada geçen dilemekten maksat, emretmektir ve anlamı da, Allah’ın emrettiğini yapmayı dileyemezler, Allah emretmedikçe, şeklindedir, deseler, onlara şu cevap verilir:
Ayetin akışı, böyle bir anlamın kast edilmediğini gösteriyor. Bilakis, ayetin akışından şöyle bir anlam anlaşılıyor:
Size emredilen bir fiili işlemeyi, Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz...
Çünkü yüce Allah emirden, yasaktan, vaadden ve tehditten söz ettikten sonra şöyle buyuruyor:
(İNSÂN suresi 29. ayet)
اِنَّ هٰذِهٖ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ اِلٰى رَبِّهٖ سَبٖيلًا
İşte bu bir öğüttür. Dileyen, Rabbine ulaştıran bir yol tutar. “Şüphesiz ki bu bir öğüttür. Artık dileyen rabbine bir yol tutar. Sizler ancak rabbinizin dilemesi sayesinde dileyebilirsiniz.” (İnsan, 29-30)
“Dileyemezsiniz...” ifadesi, onlar açısından gelecekteki dilemeyi olumsuzlamaktadır. “Allah dilemedikçe...” ifadesi, bunu, gelecekte rabbin dilemesiyle ilintilendirmeye yöneliktir. Çünkü “en” edatı, müzari fiile gelecek anlamını kazandırır. Buna göre ayetin anlamı şu şekilde belirginleşmektedir:
Bundan sonra dilemedikçe...
Emir ise bundan önce gelir. Bu tıpkı insanın:
Allah dilemedikçe şu işi yapmayacağım, demesine benzer.
Selef uleması ve fıkıhçılar:
Yarın, inşallah namaz kılacağım veya, yarın inşallah borcumu ödeyeceğim, diye yemin eden birisi, ertesi gün bu dediğini yapmazsa, yeminini bozmuş sayılmayacağı hususunda görüş birliği içindedirler. Eğer dileme kelimesi emir anlamında olsaydı, bu adam yeminini bozmuş olacaktı. Çünkü Allah böyle emretmiş olacaktı. Kaderiyecilere karşı kullanılan bir kanıttır bu. Onların buna verecekleri bir cevapları da yoktur. Bu yüzden onlardan bazıları, öteden beri var olan bu icmaya karşı çıkarak, böyle yemin eden kimse, dediğini yapmazsa, yeminin bozmuş sayılır, demişlerdir.
“Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz.” (Tekvir, 29) ayeti ise,Allah’ın kudretini ve kulların Ona muhtaç olduklarını açıklama bağlamında Allah’ı övme, methetme amacına yöneliktir. Eğer,Allah size emretmedikçe,yapamazsınız, anlamında olsaydı, o zaman bütün emirler bu konumda olurdu. Bu ise, rabbin övülmeyi gerektiren özellikleri arasına girmez.Eğer,onların,ancak Allah’ın emretmesi durumunda bir şeyler yaptıkları anlamında olsaydı,bu,Allah’a değil,onlara yönelik bir övgü olurdu.
